LUTOWISKA

Bieszczady, Gmina Lutowiska, kraina bieszczadzkich połonin, czystych górskich potoków, lasów zamieszkanych przez niedźwiedzie, wilki i żubry. Serce jednej z ostatnich puszcz Europy — polski „Dziki Wschód”.Gmina Lutowiska jest najdalej wysuniętą na południe i jedną z największych pod względem powierzchni (476 km2) gminą w Polsce. Zamieszkana przez niespełna 2 200 osób jest jedną z najrzadziej zaludnionych gmin nasze go kraju (4,5 osoby na km2). Jako jedyna gmina w Polsce graniczy jednocześnie z Republiką Słowacką i z Ukrainą. Jest najbardziej atrakcyjną turystycznie gminą w Bieszczadach a jednocześnie najbardziej dotkniętą zniszczeniami w latach wysiedleń ludności miejscowej (1939-1947) i walk z UPA. Ponad 80% powierzchni gminy zajmują lasy głównie buczyna karpacka z domieszkami jodły, jawora i świerka.

Teren gminy objęty jest w całości różnymi formami prawnymi ochrony przyrody i krajobrazu jak Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Bieszczadzki Park Narodowy oraz liczne rezerwaty przyrody, jak np. rezerwat „Krywe”, chroniący ostatnią w Polsce populację weża Eskulapa. Obszary chronione położone na terenie gminy uzyskały status międzynarodowy - Bieszczadzki Park Narodowy oraz Park Krajobrazowy Doliny Sanu są elementami składowymi pierwszego w Europie trójstronnego (polsko-słowacko-ukraińskiego) Rezerwatu Biosfery UNESCO MaB „Karpaty Wschodnie” o łącznej powierzchni 2 132 km Bieszczadzki Park Narodowy jako drugi park narodowy w Polsce uzyskał w 1999 roku „Dyplom Europejski” przyznawany przez Radę Europy najcenniejszym i najlepiej zarządzanyrn obszarom chronionym.Stałe osadnictwo ludności ruskiej i wołoskiej na terenie obecnej gminy Lutowiska rozpoczęło się już w XV wieku, większość wsi powstała w XVI wieku. Najazdy obcych wojsk, klęski głodu i epidemie spowodowały w XVII wieku częściowe wyludnienie terenu. Wiek XVIII był okresem ponownego zasiedlania opuszczonych wsi, stabilizacji politycznej, ożywienia gospodarczego oraz kształtowania się trwałej struktury narodowej i religijnej ludności, składającej się z polskiej szlachty, grekokatolickich Rusinów oraz Żydów.

Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 r. nastąpiło rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków pozbawionych darmowej siły roboczej. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni budując tartaki i linie kolei wąskotorowej, W 1915 r. podczas ciężkich walk w Karpatach zniszczeniu uległo wiele wsi, mieszkańców nękały epidemie i głód. W latach dwudziestych potrzeby związane z odbudową kraju spowodowały koniunkturę w przemyśle drzewnym, powstawały nowe tartaki i fabryki, prowadzono poszukiwania ropy naftowej. Kryzys gospodarczy w latach trzydziestych doprowadził do upadku wielu zakładów i likwidacji kolejek wąskotorowych. Koniec lat trzydziestych przyniósł ponowne ożywienie gospodarcze, zaczęła również rozwijać się turystyka. Na mocy układu Ribbentrop-Mołotow w 1939 r. rzeka San stała się granicą dzielącą tereny obecnej gminy na obszary okupowane przez wojska niemieckie i sowieckie. Po stronie sowieckiej rozebrano i wysiedlono 13 wsi znajdujących się w tzw. przygranicznej „zonie”, wysiedlono na Syberię miejscową inteligencję, urzędników państwowych, księży oraz służby leśne. W lewobrzeżnej części Niemcy rozpoczęli represje wobec ludności żydowskiej zakończone całkowitą jej eksterminacją po włączeniu całości terenu do Generalnej Guberni w czerwcu 1941 r., podsycając równocześnie konflikt polsko-ukraiński. Po koncentracji w tym rejonie sił UPA nasilił się terror wobec ludności polskiej, którego nie przerwało wkroczenie we wrześniu 1944 r. wojsk sowieckich; w walkach zniszczeniu uległy liczne wsie.
Biegnąca Sanem nowa granica pomiędzy Polską a ZSRR ponownie podzieliła teren obecnej gminy, w strefie radzieckiej rozpoczęła się przymusowa kolektywizacja wsi i wprowadzanie prawosławia, oporni wysiedlani byli na Syberię a Lutowiska przemianowane zostały na „Szewczenkowo”. Po stronie polskiej górskie tereny aż do Cisnej kontrolowane były przez oddziały UPA. Już w 1944 r. w ramach „repatriacji” rozpoczęły się wysiedlenia ludności ukraińskiej do ZSRR (od 1946 r. przymusowe). W ramach akcji „Wisła” w 1947 r. nastąpiła kolejna faza wysiedleń, która doprowadziła do całkowitego wyludnienia terenu. Cała zabudowa została zniszczona, rozległe tereny dawnych Wsi ponownie objęła we władanie przyroda. Po tzw. „wyrównywaniu granic” w 1951 r. spowodowanym odkryciem złóż węgla w powiecie sokalskim Lutowiska powróciły do Polski a na teren gminy przybyli wysiedleni mieszkańcy Sokalszczyzny. Rozpoczęło się ponowne zasiedlanie Bieszczadów - pomimo to z 28 istniejących przed wojną na terenie obecnej gminy Lutowiska wsi jedynie 17 jest obecnie zamieszkałych, zaludnienie terenu zmniejszyło się dziesięciokrotnie (z 21.398 osób w 1931 r. do 2.145 w 1994 r.). Poważne zagrożenia ekologiczne spowodowała w czasach PRL lokalizacja na terenie gminy wielkich ferm hodowlanych, powiązana z tzw. „rekultywacją” dolin prowadzącą do zmiany stosunków wodnych, erozji gleb, zniszczeń pokrywy roślinnej, obiektów przyrodniczych oraz nielicznych pozostałości dziedzic twa historycznego.
W celu ochrony spuścizny kulturowej dawnych mieszkańców doliny Sanu
- Rada Gminy Lutowiska wykorzystując uprawnienia przyznane samorządom na mocy ustawy o ochronie przyrody utworzyła w 2000 r. na terenach dawnych wsi siedem zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Projekt realizowany był ze środków przyznanych przez Fundację Ochrony Bioróżnorodności Karpat Wschodnich ze Szwajcarii, powołanej w celu wspierania wspólnych działań w Międzynarodowym Rezerwacie Biosfery. Projekt został następnie nagrodzony przez Fundację Na Rzecz Rozwoju Euroregionu Karpaty jako najlepszy pochodzący z polskiej części Euroregionu w ramach Programu Innowacyjnych Praktyk Samorządowych.

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY W LUTOWISKACH

W 1890 roku pożar strawił doszczętnie prawie stuletnią cerkiew grekokatolicką dobrze służącą (żyjącym w zgodzie) w Lutowiskach i okolicy Polakom i Rusinom. Odbudowaną na nowo cerkiewkę podniesiono do rangi cerkwi parafialnej. Polakom dokuczał brak własnej świątyni, dlatego własnymi siłami wznoszą w 1898 roku kaplicę rzymsko- katolicką. W 1905 roku kapelanię obejmuje ks. Michał Huciński, wikariusz z Birczy, później proboszcz, dziekan, prałat wreszcie szambelan papieski. Z jego inicjatywy , przy jego usilnych staraniach i wsparciu wielu ludzi powstaje kościół w stanie surowym. I wojna światowa niesie nowe zniszczenia. Po odbudowie w 1923 roku kościół zostaje poświecony.

Druga Wojna światowa trwa w Lutowiskach 12 lat. Miejscowa ludność zostaje unicestwiona: Żydzi rozstrzelani, Polacy i Rusini wywiezieni. Lutowiska stają się Szewczenkiem. Kościół po ograbieniu i zdewastowaniu, służy za stajnię. Po regulacji granic w roku 1951 Lutowiska wraz z częścią Bieszczadów wracają do Polski. Kościół jednak nadal niszczeje, a msze św. Odprawiane są w cerkwi. Na dobre wierni odzyskują świątynię w 1960 roku. Ponownie kościół zostaje poświęcony w październiku 1963 roku.

W maju 1986 roku, po otrzymaniu nowego wystroju, kościół zostaje konsekrowany pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Prace renowacyjne są staraniem parafian prowadzone nieprzerwanie do dziś. Kościół parafialny w Lutowiskach wpisany został do rejestru zabytków jako dobro kultury stanowiące” jedyny przykład sakralnej architektury neogotyckiej na obszarze polskich Bieszczadów”.

NEKROPOLIA ŻYDOWSKA W LUTOWISKACH (KIRKUT)

Cmentarz żydowski w Lutowiskach – kirkut społeczności żydowskiej zamieszkującej niegdyś Lutowiska i okoliczne miejscowości podlegające lutowiskiemu kahałowi. Powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Znajduje się we wschodniej części wsi. Przetrwał II wojnę światową w dość dobrym stanie, dzięki czemu jest, obok leskiego, jednym z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w południowo-wschodniej Polsce, a najlepiej zachowanym w polskich Bieszczadach. Nie jest wpisany do rejestru zabytków. Cmentarz żydowski w Lutowiskach znajduje się we wschodniej części miejscowości, przy polnej drodze wiodącej do nieistniejącej od czasu zakończenia II wojny światowej wsi Krywka.Cmentarz ma kształt nieregularnego czworokąta i zajmuje pofałdowane zbocze bezimiennego wzniesienia. Rozciąga się wzdłuż osi południowy zachód – północny wschód. Ma powierzchnię około 1 ha. Jest otoczony ogrodzeniem z drewnianych żerdzi. Brak śladów po domu przedpogrzebowym znajdującym się niegdyś w zachodnim narożniku kirkutu. Obecnie wejście na cmentarz prowadzi po schodkach przez drewnianą bramę.Cmentarz żydowski w Lutowiskach powstał zapewne w drugiej połowie XVIII w. jednak data roczna pozostaje nieznana. Powstanie cmentarza jest ściśle związane z prężnym rozwojem tutejszej społeczności żydowskiej. Pierwsze wzmianki o pojawiających się w Lutowiskach Żydach dotyczą połowy XVIII stulecia. W 1870 stanowili oni już około 70% mieszkańców (1309 na 1849). Ludność żydowska podlegała wówczas, to jest w początkach swej obecności w Lutowiskach, leskiemu kahałowi. Istnienie samodzielnej gminy żydowskiej w Lutowiskach jest potwierdzone dopiero w odniesieniu do XIX wieku. Nie wiadomo gdzie grzebali swoich zmarłych lutowiscy Żydzi przed powstaniem kirkutu – czy na cmentarzu w Ustrzykach Dolnych, czy też w odległym Lesku. Być może, dla uniknięcia niewygód i kosztów, kirkut w Lutowiskach powstał w okresie, gdy nie funkcjonowała tu jeszcze samodzielna gmina żydowska.


Brak jest danych dotyczących historii cmentarza podczas I wojny światowej. Nie wiadomo, czy byli na nim chowani polegli żydowscy żołnierze walczących armii.

Istniejące źródła w większości nie odnotowują faktu, jakoby cmentarz miał ulec rozległemu i rozmyślnemu zniszczeniu przez Niemców podczas II wojny światowej, co było powszechną praktyką na zajętych przez nich terenach. Nie przeprowadzano również na nim masowych egzekucji, co miało miejsce na wielu innych kirkutach. Żydów zamieszkujących Lutowiska i okolice Niemcy przy udziale Ukraińców wymordowali w nocy z 22 na 23 czerwca 1942 w pobliżu miejscowego kościoła



SYNAGOGA KAHALNA W LUTOWISKACH
synagoga znajdująca się w Lutowiskach, na drugim rynku zwanym żydowskim.
Synagoga została zbudowana w drugiej połowie XIX wieku. Podczas II wojny światowej po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lutowisk synagoga została zdewastowana. 22 czerwca 1942 roku gestapowcy przy pomocy Ukraińskiej Policji Pomocniczej rozstrzelali 650 lutowiskich Żydów i następnie spalili synagogę. Przez wiele lat po zakończeniu wojny ruiny synagogi stały opuszczone oraz służyły jako nielegalne wysypisko śmieci i miejsce spotkań marginesu. Po powstaniu Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach ruiny zostały wysprzątane i oznaczone specjalną tablicą informacyjną.

Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 14 na 17 metrów. Kryty był pierwotnie czterospadowym dachem brogowym. Obecnie zachowała się jedynie część murów zewnętrznych.